“हा तर माणुसकीचा धर्म”
वाडा संस्कृती म्हणजे आपल्या पुण्याची एक वेगळी ओळख होती. शेजारीपाजारी सगळे एकमेकांना इतके जीव लावत असत की जसे काही ह्या सगळ्यांचे जन्मोजन्मीचे रक्ताचे नातेच आहे. एखादा बाका प्रसंग आला तर सगळे कसे अगदी सख्ख्यासारखे धावून जायचे व मदत करायचे. सुखात आनंदही तितकाच मजेत लुटायचे.
"थिंक पाॕझिटिव्ह" ह्या मासिकाचा विषय होता 'सगळ्यात जवळचं नातं शेजारी'. त्यावर आधारित माझा हा तर माणुसकीचा धर्म हा लेख प्रकाशित झाला आहे. तो जरूर वाचा व मला तुमचा अभिप्राय कळवा. "थिंक पाॕझिटिव्ह" संपादक मंडळाचे मनापासून आभार.
माझे बालपण पुण्यातील डेक्कन जिमखान्या जवळील पुलाच्या वाडीत गेले. चाळीवजा घरात आमचे अतिशय सुखाचे, समाधानाचे आणि तितकेच स्वाभिमानी आयुष्य गेले. मी, आई-वडील (आता हयात नाहीत), आम्ही तीन भावंडे आणि तीन चुलत काका काकू, चुलत भावंडे, तसेच आमचे सख्खे शेजारी आबा आणि ताई व त्यांची चार मुले (तीन मुली व एक मुलगा). शेजारी, समोर आणि आजूबाजूला सगळी कष्टकरी माणसे रहात होती. आम्हा सगळ्यांचेच जेमतेम दीड-दोन खोल्यांचेच घर, त्यात घरातच मोरी असलेले असे आगळे वेगळे विश्व होते, पण सुखी समाधानी होते.
आमच्या शेजारचे आबा आणि ताई (आता हयात नाहीत) अतिशय हुशार, कुशल व तत्वज्ञानी होते. त्यांच्याकडून मला तर खूप बाळकडू मिळाले आहे. सुसंस्कृतपणाचे सर्व संस्कार माझ्यावर त्यांच्यामुळेच झाले आहेत असे म्हणायला हरकत नाही. त्या काळी, म्हणजे माझ्या जन्मानंतर (१९६३) नंतरचा काळ म्हणजे सर्वच बाबतीत सुवर्णकाळ होता असेच आता म्हणावे लागले. अगदी चित्रपट सृष्टीत त्याचे प्रतिबिंब जाणवत होते.
एक एक प्रसंग व घटना स्मृतीपटलावर क्षणार्धात अवतीर्ण होतात. आमच्या घरांना दारे होती, खिडक्या होत्या, परंतु ते सर्व फक्त आणि फक्त उशीरा मध्यरात्रीनंतर लावण्यासाठी ! ते ही घर मुठा नदी किनारी असल्यामुळे थंडीवाऱ्या पासून संरक्षण म्हणून ! मला तरी घराला दिवसाढवळ्या कधी कुलूप लावलेले आठवत नाही. शेजारीपाजारी सगळे एकमेकांना इतके जीव लावत असत की जसे काही ह्या सगळ्यांचे जन्मोजन्मीचे रक्ताचेच नाते आहे असे भासे. सर्वात महत्वाचे म्हणजे प्रत्येक वाड्यात अथवा चाळीत फक्त एकच शौचालय असायचे. मंडळी, माझ्या अनुभवातून सांगतो, ज्यांनी ह्याचा अनुभव घेतला आहे ना, त्यांना आयुष्यात कधी अहंकाराने ग्रासले नसणार ह्याची मला खात्री आहे. त्यामुळेच की काय, एकमेकांची सुख दु:खे समजून उमजून घेता येत असतील असे वाटते. असो.
शेजार असावा तर कसा असावा ह्याचे आबा आणि ताई उत्तम उदाहरण होते. शाळेतून दुपारी घरी आलो आणि समजा घरात कोणी नाही असे झाले तर, ताई आवर्जून लक्ष देणार. मुळातच आमच्या घरात कोणी नाही व भूक लागली आहे असे वाटले तर सरळ ताईंकडे जाऊन निसंकोचपणे खायला मागायचो. त्याही तितक्याच आपुलकीने व मायने त्यांच्याकडे घरात जे काही केलेले असेल ते देण्यास कचरत नव्हत्या. कालांतराने आबा आणि ताईंशी आमचे कायमचेच नातेच जुळले. म्हणजे धाकट्या भावाने त्यांच्या धाकट्या मुलीशी लग्न करून सोयरिक साधली व एकमेकांचे शेजारी असलेले आमचे नाते अजून घट्ट होऊन रक्ताचे नाते झाले.
माणुसकीने व आपुलकीने समृद्ध असलेली अशी माणसे, मी जसजसा मोठा होत गेलो व काळ बदलत गेला तसतशी अदृश्यच व्हायला लागली होती. एकंदरीत आमच्या वाडीतली सगळीच माणसे खूपच चांगली होती. थोडीफार जी काही अपवाद होती ती तशीही वाळीतच टाकल्यासारखीच होती.
आसपासच्या घरातला घरोबा तर अगदी दृष्ट लागण्यासारखा होता. एखाद्याच्या घरात काही कार्य असले अथवा काही अडचण आली किंवा एखादा बाका प्रसंग आला तर सगळे कसे अगदी सख्ख्यासारखे धावून जायचे व मदत करायचे व सुखात आनंदही तितकाच मजेत लुटायचे. हीच काय ती वाडा संस्कृती म्हणजे आपल्या पुण्याची एक वेगळी ओळख होती.
१९९० च्या नंतर म्हणजे जसजशी वाडा संस्कृती लयाला जाऊन अपार्टमेंट अथवा फ्लॅट संस्कृती आली तसतशी माणसे स्वत:ला आपापल्या चौकटीच्या आत खुराड्यात कोंडून घेऊ लागली. माणुसकी, आपुलकी तर तोंडी लावायलाही उरली नाही.
६०-७० दशकात चाळी आडव्या होत्या, त्यात माणुसकी, आपुलकी, जिव्हाळा, प्रेम, माया, ममता, स्नेह, सद्विचार, भक्ती, शक्ती, अगदी ठासून भरलेली होती आणि त्यामुळे माणसे मनाने समृध्द, शरीराने सुदृढ व पैशाने समाधानी होती. पण, जस जसा काळ बदलत गेला आणि उत्कर्षाच्या नावाखाली, ह्याच आडव्या चाळी उभ्या होत गेल्या व गगनाला गवसणी घालायला लागल्या, तसतशी माणुसकी गळून पडली, आपुलकी, जिव्हाळा, प्रेम इत्यादी भावभावनांच्या अपुऱ्या प्राणवायू पायी ही माणसे गुदमरून जाऊ लागली आणि त्यांची मनेही कोत्या वृत्तीची व संकुचित होत गेली.
सिमेंटच्या चार भिंतींच्या आत कोडून घेतलेले हे जीव, एक एका मजल्यावर चार-आठ शेजारी असूनही त्याचे महत्व न जाणणारे वाटतात. मला माझी स्पेस हवी आहे असे म्हणून मनातल्या मनात कुढत बसणारे आणि आपणहून ओढवून घेतलेल्या ह्या परिस्थितीवर मात करण्यातच आपली हयात घालवून आयुष्याची फरफट करुवून घेणारे दुदैवी जीव आहेत असेच मला तरी वाटते. अपवाद असतीलही, परंतु ते ही त्यांचे संचित अथवा प्रारब्ध असावे म्हणुनच !
शेजारधर्म काय असतो व तो कशाला म्हणतात, ते न जाणणारी एक गगनचुंबी संस्कृती उदयास आली व तीच आपली खरी संस्कृती असल्याची भ्रामक कल्पना जन्म घेऊन आकारास आली. माझा गगनचुंबी इमारतींना अथवा प्रगतीला अजिबात विरोध नाही, परंतु त्यांच्यातल्या लोप पावत चाललेल्या शेजारधर्माला आहे. नाही म्हणायला काही उदाहरणे असतीलही, परंतु अगदी हाताच्या बोटावर मोजता येतील एवढीच सकारात्मक उदाहरणे सापडतात व त्याचे मनोमन दु:ख होते. असो.
लग्नानंतर मी धनकवडीला राहायला आलो. वाडा संस्कृतीत व एकत्र कुटुंब पद्धतीत वाढलेला मी थोडा ओशाळलो होतो, कारण नाही म्हणायला ही तर स्वतंत्र घरांची (बंगल्यांची) सोसायटी होती. इथे प्रत्येकाच्या घराला कुंपण होते. फारसे कोणी कोणाशी बोलताना दिसत नव्हते. सदनिकेत आपल्या शेजारी कोणीतरी राहते आहे ह्याची तरी जाणीव होत असेल. इथे तर प्रत्येकाच्या घरामध्ये चारही बाजूंनी कमीतकमी पाच ते दहा फुटांचे अंतर होते.
अर्थात हे दृश्य अंतर जरी असले तरी ते आपल्या स्वभावामुळे व माणुसकीने ते नक्कीच कमी करता येऊ शकते, हीच काय ती एक आशा मला होती आणि झाले ही तसेच! इथे राहणारे सर्वच जण आमच्यासारख्या चाळ अथवा वाडा संस्कृतीमधूनच आलेले असल्याचे जाणवले. आमच्या शेजारी बाई आणि काका व त्यांची दोन मुले असे एक कुटुंब राहायला आले आणि लवकरच आमची चांगली गट्टी जमली. तसेच आमच्या गल्लीतील सर्वच घरांशी आमच्या स्वभावामुळे स्नेह वाढला होता.
बाईंच्या घरात एक बालकमंदिर चालवायच्या व संसाराला हातभार म्हणून पाळणाघरही चालवायच्या. त्यामुळे बऱ्यापैकी वर्दळ होती व चांगली माणसे येत जात होती. ज्यांच्याशी ओळख होत होती. हळू हळू बाईंच्या कुटुंबाशी आमची चांगली मैत्री झाली व एक चांगला शेजारी मिळाल्याची अनुभूती लाभली. त्याचे कारण लग्नानंतर लगेचच आम्हाला कन्यारत्न झाले आणि तिची संपूर्ण जबाबदारी आमच्या ह्या सख्ख्या शेजारी बाईंनी घेतली. त्या जरी पाळणाघर चालवत असल्या तरी आमच्या मुलीसाठी ते तिचेच घर होते. तिचे सर्व लाड, कोड कौतुक, संगोपन, त्यांनी स्वत:ची नात असल्यासारखे अगदी आनंदाने केले. त्यामुळे मला व बायकोला आपापली नोकरी सांभाळून सुखाचा संसार करता आला. ही तर नियतीचीच योजना होती असे वाटते. कारण आमच्या मुलीच्या जन्मानंतर जेमतेम तीन वर्षातच तिचे आजी-आजोबा देवाघरी गेले व त्यांची कमी बाईंनी भरून काढली, असेच म्हणावयास हवे. त्यांच्यासाठी हा नुसताच शेजारधर्म नव्हता तर माणुसकीने ओसंडून वाहणारा धबधबाच होता.
आमच्या सोसायटीमधील बाकीच्या लोकांना आमच्या ह्या नात्याचा खूप हेवा वाटतो इतका आमचा शेजार आम्हाला प्रिय आहे. सुखदु:खात आम्ही कायमच एकमेकांच्या पाठीशी भक्कमपणे उभे राहिलो व अजूनही असतो. त्याचे एक कारण होते, की कधीही रात्री अपरात्री काही जरी समस्या आली तरी सर्वात प्रथम एकमेकांसाठी धाऊन जाणारे शेजारीच असतात. बाकी नातेवाईक किंवा आप्तेष्ट मंडळी ही नंतर येतात ! पण जी काही तातडीची मदत एक शेजारधर्म म्हणून लागते, ती तर विनासायास कुठलाही संकोच मनात न ठेवता शेजारीच करतात. हे ही लक्षात घ्यायला हवे. त्यामुळेच चांगला शेजार असणे व तो टिकवणे ही अपरिहार्यता आहे असे माझे ठाम मत आहे.
आता आमचा हा घरोबा म्हणा (शेजार) नाते म्हणा, इतका तावून सलाखून निघाला आहे की, एकमेकांच्याशिवाय आमचे पानही हालत नाही अशी परिस्थिती आहे. गेल्या ३५ वर्षात आम्ही शेजारी न राहता एकमेकांच्या घरात व मनात राहायला लागलो आहोत हे दोन्ही कुटुंबाना जाणवते. त्याला कारणही तसेच घडले. ते म्हणजे बाईंची नातवंडे मोठी झालीत व घर लहान पडायला लागले म्हणून बाईंच्या मुलाने आणि सुनेने जवळच दुसरे एक मोठे घर भाड्याने घ्यायचे ठरवले. ती त्यांची वैयक्तिक व स्वाभाविक अडचण होती. पण आपला इतके वर्षांचा शेजार व सहवास आपल्यापासून दूर जाणार ह्या जाणीवेने आम्हाला दोन दिवस झोपच लागली नाही.
विचार करा शेजारी असले तरी किती जिव्हाळ्याचे नाते असेल आमचे ! शेजाऱ्यांशी असे नाते आजकालच्या काळात फार कमी लोकांमध्ये दिसते. कसेबसे एक वर्ष आम्ही त्यांच्या शेजाराविना काढले. त्यांनी शेजारील घर भाड्याने दिले. परंतु त्यांच्या भाडेकरूंशी आमचा अजून एवढा सलोखा नाही होऊ शकला. त्यातल्या त्यात त्यांच्या चार वर्षांच्या मुलाशी मात्र आमची चांगलीच गट्टी जमली.
असेच एक वर्ष निघून गेले. एक वर्षभरात बाई आणि त्यांचे कुटुंब परत आपल्या शेजारी राहायला येतील व पुन्हा आपले जुने दिवस परत येतील ह्या आशेवर आम्ही बसलो होतो. इतक्यात बाईंच्या मुलाने सहकारनगरला तीनबेडरूमची सदनिका विकत घेतल्याची आनंदाची वार्ता सांगितली. शेजारचे घर ते विकणार नव्हते पण उत्पन्नाचे साधन म्हणून भाड्याने देत राहणार आहेत म्हणून सांगितले.
त्यादिवशी माझी व बायकोच्या मनाची द्विधा अवस्था झाली होती. जीवाची घालमेल किती झाली होती काही विचारू नका. एक मन त्यांच्या ह्या उत्कर्षाने खूपच आनंदित झाले होते, तर त्याचे वेळेस दुसरे मन त्यांचा कायमचा सहवास आपल्याला लाभणार नाही ह्या विरहाच्या भावनेने थोडेसे खट्टू झाले होते.
आपले सख्खे शेजारी आपल्याला कायमचे दुरावणार आहेत ह्या भावनेने आम्ही दोघे त्या रात्री झोपूच शकलो नाही. उलट आपणही आपले हे घर विकून बाईंच्या शेजारी तीनबेडरूमची सदनिका विकत घेऊन राहू, पण इथे नको ! असे आमचे आपले मध्यरात्रीपर्यंत चालले होते. आमचे आम्हालाच कळत नव्हते की हे असे काय होते आहे. मी तर चक्क रात्री २ वाजता समाज माध्यमावर शोधून एका सदनिकेसाठीची चौकशीसाठी निरोपही देऊन टाकला. तसेच सकाळी सकाळी उठून एक दोन मित्रांना फोन करून आम्हाला सहकारनगर भागात तीनबेडरूमची सदनिका हवी आहे, असे सांगितले.
बाईंच्या मुलालाही फोन करून तुझ्या शेजारी अजून एक सदनिका आहे का त्याची चौकशी करायला सांगून मोकळे झालो. अर्थात हा सगळा जो काही घोळ होता ना तो आमचे आमच्या सख्ख्या शेजारी असणाऱ्या बाईंवर व त्यांच्या कुटुंबावर असलेल्या प्रेमापोटी होता, हे जाणवत होते. विचार करा मंडळी, माणसांचा सहवास हा आपल्या आयुष्यात किती महत्वाचा आहे ते !
आधुनिकतेच्या नावाखाली सध्याचा चाललेला उथळपणा व सद्विवेक बुद्धीलाही अचंबित करून सोडणारा अविवेकी विचार! भौतिक सुखाच्या नावाखाली वाहवत जाणारी ही पिढी. त्यावर अवलंबून असणाऱ्या पुढील पिढ्यांचे भविष्य जाणवून, त्याचा वर्तमानावर नक्कीच परिणाम होऊन, आपला भूतकाळ किती सुखकारक व अल्हाददायक होता याची जाणीव होते.
त्यामुळेच की काय कधी कधी आपण पाश्चिमात्य देशांचे अनुकरण करून आपले व आपल्या संस्कृतीचे किती नुकसान करून घेत आहोत हेच कळत नाही. म्हणूनच; मला वाटते की, “शेजारधर्म हाच काय तो खरा माणुसकीचा धर्म आहे”. जो फक्त माणसांनाच नव्हे तर देशांनाही लागू होतो.
रवींद्र कामठे.
